Alcohol.

Wanneer je de geschiedenis van eau-de-vie bestudeert kan je enkele belangrijke ontwikkelingen onderkennen die in elkaars verlengde liggen:

• De geschiedenis van alcohol en het gebruik daarvan (vanaf 6-7^e millennium v.C.)
• De ontdekking van het destilleren in zijn algemeenheid (vanaf 3-4^e millennium v.C.)
• De oorsprong en verspreiding van de wijnbouwcultuur (vanaf 3^e millennium v.C.)
• De oorsprong en verspreiding van gedestilleerde dranken (vanaf 800 v.C.)
• Het ontstaan van de destilleerketel (2^e eeuw AD)
• De destillatie tot alcohol (9^e eeuw)
• Het gebruik om wijn te destilleren tot eau-de-vie (12^e-13^e eeuw)

De geschiedenis van het ontstaan van cognac start pas later (eind 16^e eeuw) en kent zijn eigen verhaal.

Alcohol en wijn:

Alcohol is al zeer lang bij mensen bekend. De oudste aanwijzingen dat mensen alcohol hebben gemaakt dateren uit de prehistorie en wel het neolithicum (11.000-3.300 v.C.) en zijn gebaseerd op aardewerk waarin residu van alcohol werd aangetroffen. Daarbij blijft de vraag of fruit- en graanresten spontaan zijn gaan gisten maar niet als zodanig zijn gebruikt, of dat er doelbewust alcohol (bier of wijn) is gemaakt. In Turkije (Çatal Hüyuk) is aardewerk uit het 7e millennium gevonden waarin druivenpitten zijn aangetroffen. Zijn dit resten van wijnresidu?

Wijnkruik gevonden in Haji Firuz Tepe rond 5400-5000 v.C.

In het 6e millennium voor Christus is in de regio van Noord-Iran met zekerheid wijn gemaakt, getuige de kruiken die gevonden zijn met grote hoeveelheden tartraatkristallen (ca. 5400 v.C.).
Maar waarschijnlijk hebben mensen, net als dieren, al veel langer alcohol gekend, namelijk van het gevallen fruit dat op de grond is gaan gisten. Het is bekend dat sommige dieren, zoals apen, zich soms aan dit fruit te buiten gaan en verschijnselen van dronkenschap vertonen. Het is natuurlijk niet moeilijk om te bedenken dat mensen uit de prehistorie dit fenomeen ook gekend hebben.

Bier werd gemaakt van brood, dat in water werd gelegd en aan het gisten werd gebracht.

Pas in het 3e millennium voor Christus treffen we de eerste bewijzen voor wijnbereiding. Aangenomen wordt dat dit in het gebied van de Kaukasus en in Oost-Turkije is begonnen.

Kleitablet met Sumeriërs die bier drinken door een rietje om geen verontreinigingen binnen te krijgen

Destillatie:

Al vanaf het 4^e millennium v.C. zijn er destilleertoestellen bekend (China rond 3.000 v.C., Indië rond 2500 v.C. en de Egyptenaren rond 2.000 v.C.) Toch is de destillatie voor het verkrijgen van alcohol pas later begonnen. We weten dat de Chinezen in 800 v.C een soort brandewijn hebben gestookt.
De eerste destillatiemethoden waren zeer eenvoudig: een vloeistof werd in een pot boven een houtvuur verhit en de opstijgende dampen werden opgevangen, bijvoorbeeld in wol die daarboven werd gehangen. Als de wol voldoende doordrenkt was, werd er weer nieuwe wol boven geplaatst. De wol werd uitgewrongen om het gewenste destillaat te verkrijgen. Dit proces heet ‘destillatie per ascensum’.
Destillatie werd vroeger voor meerdere doeleinden gebruikt, bijvoorbeeld om geurstoffen te verkrijgen, voor toepassing als medicatie of (zoals veel later) om drinkwater te verkrijgen uit zeewater.

De alambiek of destilleerketel wordt toegeschreven aan Maria uit Alexandrië (Mary the Jewess) in de 2^e eeuw na Christus. Maria was een bekend alchemiste die het gebruik van de destilleerketel heeft gepropageerd. Zij is ook de uitvindster

Drie-armig distilleerapparaat van Maria uit Alexandrië ( schematisch)

van de ‘bain-marie’ die haar naam draagt. Via de Egyptenaren heeft de kunst van het destilleren zich verspreid naar Arabië.

Hoewel het nergens sluitend is aangetoond wordt algemeen toch aangenomen dat het de Arabieren zijn geweest die in de 9^e eeuw de destillatie van alcohol hebben uitgevonden. Met name de alchemist Jabir Ibn Hayyan (ook wel Geber genoemd) heeft hier een belangrijke rol in gespeeld. De naam alcohol komt ook uit Arabisch: al = de, hoehl = geest of het fijne. Dus letterlijk vertaald betekent alcohol dus “de geest” of “het fijne”. Vandaar waarschijnlijk de benaming “geestrijke dranken”. Al-Kohl is tevens de naam voor antimoonpoeder, zwarte stof door Arabische vrouwen gebruikt als oogmake-up.
Ook de naam alambiek komt uit het Arabisch: al anbīc, kruik of pot. Overigens komt deze term weer uit het Grieks: ambix.

De eerste duidelijke bewijzen voor het destilleren van alcohol komen uit het 12^e eeuwse Salerno.
Rond 1250 is het Arnaud de Villeneuve (Arnaldus de Villanova) die in Frankrijk als eerste het destilleren van wijn toepastte. Aan hem wordt de term ‘eau-de-vie’ toegeschreven, maar magister Salernus gebruikte de term Aqua Vitae al in zijn geschriften (12^e eeuw).
Ramon Lull (ook wel geschreven als Llull en in het latijn als Raimundus Lullus) schrijft in de 13 eeuw het geschrift ‘Testamentum’ met uitgebreide aanwijzingen over het procedé van wijndestillatie.

Aan het begin van de 15^e eeuw wordt de eerste brandy in de Armagnac regio gedestilleerd. Pas in de tweede helft van de 16^e eeuw vinden we de eerste aanwijzingen voor destillatie van wijn in de cognacregio. Er zijn enkele aktes bewaard gebleven van verkoop van eau-de-vie in deze regio (1549: ‘un achat par un marchand de La Rochelle: quattre barriques playnes d’eau-de-vie bonne et marchande’ (volgens een andere bron (Cyril Ray, die hiervoor professor Dion aanhaalt) vond dit plaats in 1529); 1571: weduwe van ‘sieur Serazin, marchand et faizeur d’eau-de-vie’).

De dubbele destillatie zoals die voor cognac wordt toegepast, wordt door de Fransen toegeschreven aan Chevalier de la Croix Marron (ca. 1580-1620). Het idee daarvoor zou hij tijdens een droom hebben opgedaan, maar dit verhaal berust op volksoverlevering en het waarheidsgehalte is twijfelachtig.
In 1617 vinden we de eerste vermelding van brandy die uit Cognac afkomstig is. Pas rond 1650 komt de naam cognac in zwang om daarmee eau-de-vie aan te duiden die uit die streek vandaan komt. En het zijn de Engelsen die het gebruik hebben geïntroduceerd.